Bardhyl Xhama -  “Shkrimtari i detit”

                 - Është zhytur e ka peshkuar në brigjet detare të tre    

                                      kontinenteve –

Botuar në gazetën “Ballkan”, më 10 korrik 2010

Fillimisht, na thoni diçka për jetën e punën tuaj në vite

Kam lindur në një fshat piktoreskt, në Fterrë të rrethit të Sarandës, rreth 10 kilometra larg brigjeve të Jonit. Vitin e kaluar , më 30 qershor, festova 75 vjetorin e lindjes. Shkollën  fillore e kreva në fshat e në Sarandë. Shtatëvjeçaren dhe te mesmen në shkollën “Asim Zeneli” në Gjirokastër. Me që dola me rezultate të shkëlqyera, më emëruan “profesor” në gjimnazin “Asim Zeneli”. Pastaj, kam punuar si mësues, inspektor arsimi e drejtor gjimnazi në Delvinë e Sarandë. Gjatë kësaj kohe, në vitin 1960 përfundova studimet e larta për gjuhë e letërsi shqipe në Universitetin e Tiranës. Në vitin 1969, më transferuan në gazetën “Mësuesi”, ku punova si redaktor e sekretar kolegjiumi. Më pas, deri në vitin 1989 kur dola në pension, kam kryer detyrën e zëvendësdrejtorit në Shtëpinë Botuese të Librit Shkollor e për shumë vite me radhë shef i sektorit të gjuhës dhe të letërsisë shqipe në Institutin e Studimeve Pedagogjike.

              Mbaj dy Urdhra “Naim Frashëri” dhe titullin “Mësues i Merituar”. Për krijimtarinë letrare jam nderuar me “Çmimin Karrierës” dhe “Diplomëm e Mirënjohjes”. Nga 13 librat për fëmijë të botuar deri tani, 8 kanë fituar çmime në Konkurset Kombëtare.

Dhe tani le të kthehemi në temë: Pse ju quajnë shkrimtar i detit?

          Më  vjen mirë që ma bëni këtë pyetje. Një pjesë të fëmijërisë e pothuaj gjithë rininë time e kam kaluar në Sarandë, ku banonim familjarisht. Në Sarandë punova mbi dhjetë vjet edhe në arsim. Kam ndjerë dhe ndjej adhurim jo vetëm për njerëzit e për qytetin “perlë” të Jugut, por edhe për detin. Ai më ka joshur me bukurinë dhe madhështinë e tij. Dhe jo vetëm kur isha fëmijë, por edhe sot në moshë të thyer. Të gjitha librat  që kam shkruar për detin, e marrin tematikën nga Saranda, ngjarjet zhvillohen kryesisht në brigjet e saj. Persanzhet, here të vërtetë e here të trilluar, janë po nga Saranda.

          Deti, me madhështinë dhe misteret e tij, më ka frymëzuar për krijimtari letrare. Në Sarandë u bëra notar e zhytës. Madje një gjuetar  i njohur  me pistoletë, me zhytje në thellësi. Pash me sytë e mi  një botë përrallore, botën me ngjyra fantastike të faunës e të florës së larmishme të Jonit. Si të thuash, kam shëtitur në të gjitha brigjet e Jonit, nga Saranda deri në Borsh, duke u zhytur e peshkuar. Këto më lanë përshtypje të thella, të pashlyeshme.

          Me që isha marrë me letërsi qysh në rini, në rrethin letrar të Gjimnazit “Asim Zeneli” në Gjirokastër, u frymëzova të shkruaj për detin, me të cilin përballesha çdo ditë. Kështu që shkrova tre libra pas njëri-tjetrit me tematikë nga deti: “Përrallat e detit” më 1975, novelën “Zhytësit e vegjël të thellësive” më 1977 dhe romanin fantastiko-shkencor “Ekspedita e Kaltër” më 1980. Të tre librat kanë fituar nga një çmim në konkurset kombëtare të letërsisë për fëmijë. Shkollarët i pritën mirë këto libra. Edhe pse u botuan nga 8-10 mijë kopje, u shitën me shpejtësi. Këto dhjetë vjetët e fundit janë ribotuar disa herë, tashmë të ilustruara me ngjyra dhe më cilësore. Pra, ato pëlqehen edhe sot.

            Dhe natyrshëm mua filluan të më quajnë si shkrimtar të detit. Më vjen mirë që më quajtën të tillë. Vërtet më pas “dola në tokë”  dhe shkrova libra të tjerë për fëmijë, përralla, novela, rrëfenja etj., por detit iu ktheva përsëri me romanin “Në kthetrat e Piratit”, botuar” më 1997, fitues i çmimit “Tasim Gjokutaj”, i cilësuar si libri më i mirë i vitit për fëmijë i Shtëpisë Botuese “Toena”.

Para se të flasim për librat e detit, lexuesit në këto ditë vere duan të mësojnë diçka më tepër për Bardhylin si notar, peshkatar e zhytës. A është e vërtetë se ju keni notuar, keni peshkuar dhe jeni zhytur në brigjet detare të tre kontinenteve?!

Është rastësi, por është e vërtetë. Në detin Adriatik e Jon po e po, që nga Butrinti gjer në Bunë jam zhytur e kam peshkuar me qindra herë dhe i njoh mirë brigjet, gjiret e nëndetin. Pra, këto dete janë në kontinentin e Evropës.

Po kam notuar dhe jam zhytur edhe në Detin e Zi, edhe në Detin Maramara, në Detin Egje, në Ngushticën e Bosforit etj. Kur isha në gazetën “Mësuesi” kam shoqëruar ansamblin e Dibrës për në festivalin ndërkombëtar të Samsungut, qytet turk në brigjet e Detit të Zi. Ishte gusht dhe unë nuk mund të rrija pa provuar pasionin tim. Por kam qenë disa herë në Turqi dhe Greqi dhe  jam zhytur e kam peshkuar edhe në brigjet e tyre detare. Ja dhe kontinentin e Azisë, me Detin e Zi, e provova.

Në këtë dhjetëvjeçarin e fundit kam shkuar katër herë në Amerikë, në Boston,  ku kam djalin me familjen. Aty e gjeta të ngritur një “skuadër” peshkimi me shqiptarë. Më vunë “komandant” për hir të moshës, por unë e  përligja  veten si  mjeshtër në peshkim dhe në zhytje. Shkonim për të gjuajtur në brigjet e Oqeanit Atlantik, në Kep Kod, pronë e familjes Kenedi. Aty kemi lënë me të vërtet nam, sidomos në gjuetinë me grep të kocave e të levrekëve. U bëme të njohur, aq sa gazeta e shqiptareve “Yllyria” në Njujork botoi një faqe reportazh për “bëmat” tona si peshkatarë amatorë. Ja pra dhe kontinenti i trete, ai amerikan. Gjë e rrallë për një shqiptar të jetë zhytur e të ketë peshkuar në tre kontinente, por, siç e thashë, kjo është rastësi, më qëlloi mua një fat i tillë.

Me të vërtetë  një përvojë e veçantë dhe interesante. Në librat tuaj për detin ka dhe aventura në brigje dhe në thellësi, mund të na tregoni disa nga këto? Ama të vërteta, mos i zbukuroni e zmadhoni, si bëjnë zakonisht gjuetarët.

Të merresh një kohë të gjatë me zhytje e peshkim, natyrisht që do të kesh dhe aventura e të papritura. Këto janë pjesë përbërëse e gjuetisë. Por, ama, mos prit  që këto të mos i zbukurohen  e zmadhohen  nga pak. Edhe unë nuk mund të bëj përjashtim nga gjuetarët e tjerë. Veç këto “zbukurime” i gjen më shumë në librat e mi. Kështu, për shembull, te novela “Zhytësit e vegjël” ( me këtë titull është ribotuar vitet e fundit), janë përshkruar as më shumë e as më pak zhytjet dhe gjuetia me pistoletë  që kam bërë unë me shokët e mi brigjeve detare të Sarandës. Por shkrimtari diçka do të shtojë, diçka do të zbukurojë,  do ta rritë dozën e rrezikut, të vështirësive e të aventurës, që libri të bëhet më tërheqës.

Kështu ndodh dhe te romani “Në kthetrat e Piratit”. Shumica e ngjarjeve janë reale. Po marrim, për shembull, rastin e përleshjes me oktapodin. Më ka ndodhur mua realisht. U zhyta dhe gjuajta me pistoletë një oktapod të madh. Ai, i plagosur, me shigjetën në trup, rrëshqiti në një të çarë shkëmbore. Unë e ndoqa pas, me zhytje dhe e mbërtheva me dorën e majtë. Por ai,  me disa nga këmbët thithëse si venduza u mbërthye për shkëmbi e me disa mbërtheu dorën time. Pra, më gozhdoi në fund të detit, kur mua, pa bombola gazi, po më mbarohej fryma. Hoqa në çast thikën që e mbaja gjithmonë në brez dhe i preva oktapodit të tri këmbët të ngjitura për shkëmbi, u mbështeta në taban të detit dhe u dhashë lopatëzave me sa fuqi që më kishin mbetur. Dola në sipërfaqe i mekur dhe u shtriva në shpinë të çlodhesha. Shoku që më shoqëronte më erdhi në ndihmë. Oktapodi me pesë këmbë qëndronte ende i ngjitur në krahun tim. Ma shqiti me forcë dhe atëherë vumë re se dora ime qe  mbushur me njolla të kuqe dhe ndonjë bulëz gjaku nga thithkat e oktapodit.

E ç’ta zgjatim, raste të ngjashme kemi me shumicë, se jemi zhytur me mijëra herë në fund te detit dhe ne shpellat e nënujshme.

Dhe, më në fund, a mund të na flisni shkurt për veprat tuaja letrare që lidhen me detin, zhytjen e peshkimin? Do të dëshiroja të përqendroheni më shumë te romani “Ekspedita e Kaltër”, që, me sa di unë, e keni më për zemër.

Për dy librat e parë, “Përrallat e detit” dhe “Zhytësit e vegjël” po citoj vlerësimin e bërë nga studiuesi i letërsisë për fëmijë Milaim Nelaj. Kaq besoj do të jetë e mjaftueshme. Ai shkruan:

            “Nëpër rreshtat e librit të parë, lexuesi i vogël, nga njëra përrallë tek tjetra, përthithet tërësisht nga të fshehtat e botës nënujore, njihet me jetën, llojet dhe karakteristikat e kafshëve dhe peshqëve të detit, mëson emrat e tyre të çuditshëm, si: peshku elektrik, peshku gjel, peshku balerinë, peshku akrep, kali i detit, dhelpra e detit, derri i detit, zgjeron horizontin me njohuritë e reja shkencore që merr nga bota e mistershme e detit, përjeton ndjesi të veçanta nga rrëfimi artistik i autorit, sikundër edhe edukohet me moralin e shëndoshë të fitores së të mirës ndaj së keqes, të virtyteve e cilësive pozitive ndaj veseve e anëve negative që mishërojnë personazhet e tyre. Ndërsa në librin e dytë lexuesi përjeton aventurat e guximshme që kryejnë zhytësit e vegjël, të cilët paraqiten jo vetëm si eksplorues e zbulues të të fshehtave të detit, por edhe si notarë të mirë e peshkatarë të aftë në gjuetinë me pushkë sportive në fund të detit, gjithashtu njihen me faunën dhe florën e larmishme nënujore. Por më tepër atë e intrigon përleshja e zhytësve me kafshët e rrezikshme të detit, skena këto drithëruese e plot ankth, por që përfundojnë me gëzimin e fitores, të realizuara me art e mjeshtri nga autori”.  

Temën nga deti e merr dhe romani “Në kthetrat e Piratit” , botuar më vonë, në në vitin 1997. Pavarësisht se ngjarjet zhvillohen po në Sarandë në vitet 1988-1989, pra në prag të përmbysjes së diktaturës,   ato janë aktuale edhe në ditët tona, sepse braktisja e shkollës, që përbën boshtin kryesor të romanit, është ende një dukuri negative. Dhe është e qartë se disa nga këta braktisës bëhen kontigjent i krimit dhe i veseve të dënueshme. Jemi dëshmitarë se “Piratë”me maska e me armë shfaqen herë pas here në mjediset tona. Pra, vlera aktuale e romanit është më se e qartë dhe ka ndikim pozitiv në edukimin e fëmijëve dhe të rinjve shkollarë.

           Tani të kthehemi të romani fantastiko-shkencor “Ekspedita e Kaltër”, që me të vërtetë e kam më për zemër. Është botuar së pari më 1980 dhe vitet e fundit është ribotuar i përmirësuar disa herë nga Shtëpia Botuese “Extra”.

            Pa folur vetë për të, po shkruaj një nga vlerësimet e studimit për krijimtarinë time të pedagogut e shkrimtarit Xhahid Bushati: “Vepra Ekspedita e Kaltër plotëson më tej portretin e shkrimtarit...Vepra përmendet jo vetëm si arritje e autorit, por dhe si arritje e vetë zhanrit, çel një rrugë të re shikimi në zbulimin e mistereve të detit, sjell informacion të ri e të pa njohur shkencor...Kë to janë skenat më të bukura, më mahnitëse, më poetike, sa reale aq dhe fantastike, që vetëm Bardhyl Xhama i njeh me shpirt dhe me talentin e tij prej prozatori i pikturoi si një artist i vërtetë, gjë që veprës i dhanë vlera të veçanta, me një poetikë të papërsëritshme, gjë që dhe sot të jep kënaqësi për ta lexuar”.

            Dhe më tej mund të shtoj se një pjesë e madhe nga përmbajtja e këtij romani bazohet jo vetëm në studimet e mia për detin, por edhe në përvojën personale si zhytës e peshkatar që, siç theksova dhe më parë, kam eksploruar gjithë brigjet e Sarandës ku marrin fill ngjarjet, por dhe më gjerë, në gjithë brigjet tona detare.

            Është me interes të theksojmë se disa nga parashikimet fantastike, të shkruara 30 e ca vjet më parë, sot janë bërë realitet.

           Të flasim pak me humor, që ta bëjmë më të këndshme bisedën:

           Duke i hedhur këto ditë një sy romanit, më doli se qenkam shumë “i zoti”: Paskam bërë shpikje e kam ndërtuar  vepra fantastike, që do t’i kishin zili dhe shkencëtarët e ndërtuesit, disa prej të cilave janë realizuar e disa janë në projekte realizimi, por dhe që do realizohen në të ardhmen.

          Konkretisht: Saranda, ku nisin ngjarjet e romanit përshkruhet si një qytet madhështor, me pallate shumëkatëshe e vila në gjithë kodrat, me Universitet, me hotele turistike, me shkallë elektrike nga majat e kodrave deri ne det, me një gjelbërim  modern, me portin e veçante të jahteve etj. Energjia elektrike sigurohet nga panele diellore.

           Bregdeti i Jonit dhe Adriatikut: Që nga Butrinti deri në Durrës me hotele turistike e vila moderne, në Ksamil, Kakome, Bunec, Qeparo, Jal, Himarë, Dhërmi, Orikum, Pojan e me tej, fshatra turistikë, qyteza e fshatra modernë, autostradë në gjithë vijën bregdetare, deri në Greqi, duke hapur tunelin e  Karaburunit. Pikë turistike botërore në Llogora dhe teleferik për zbritjen në Orikum, një qytet ultramodern turistik.

             Në Kakome, veç turizmit, është ndërtuar dhe një plantacion eksperimental për rritjen e bimëve detare me vlera të larta ushqimore dhe farmaceutike.

             Me fantazinë time unë kam ndërtuar  një helikopter që fluron në ajër,  lundron mbi ujë  dhe zhytet në thellësi disa mijëra metra; maketin e një hidrocentrali gjigand që punon

me energjinë e lumenjve nënujorë në Kanalin e Otrantos, Golfstrimin dhe Antigolfstrimin mesdhetar; uzinën lundruese; laboratorin në taban të detit...

             Ka dhe shumë fantazi të tjera në ëtë roman. Lista është e gjatë, por po përmendim edhe disa prej tyre.

             Në brigjet e Jonit kam ndërtuar plantacione artificiale me bime e kafshë detare për nevoja ushqimore dhe medikamente mjekësore; uzinë për shkripëzimin e ujit të detit për ujitjen e plantacioneve bujqësore të Bregdetit dhe sigurimin e ujit të pijshëm; autostradën Borsh-Fterrë, ku është ndërtuar fshat turistik malor dhe ku punojnë miniera të pasura; një qyteti të ri modern në Pojan të Fierit,  Apolonia e Re,edhe si port, ku është dhe një spital krahinor e ferma bujqësore për rreth me prodhimtari të lartë.

             Ndërlidhja midis njerëzve realizohet jo vetëm në tokë po dhe në ajër e    në     thellësi të detit, ku jo vetëm dëgjohet fjala, por dhe shihen njerëzit e lëvizjet; transporti ndërurban Sarandë-Tiranë  bëhet edhe me helokopter, etj.

   Me interes është fakti që Butrinti me rrethina paraqitet si pikë muzeore botërore, ku organizohet  dhe një konferencë shkencore me temë: “E kaluara, e sotmja dhe e ardhmja e Butrintit”.

            Ka dhe shumë e shumë shpikje të tjera që i lexojnë me ëndje e kërshëri jo vetëm fëmijët, por edhe të rinjtë e të rriturit. Shpresoj qe me këto që u thashë, gjithkush e nxjerr përfundimin se cilat “shpikje”janë  realizuar nga parashikimet e mia, cilat janë vënë në rrugën e zgjidhjes e cilat do të realizohen në të ardhmen e afërt e të largët.

Ja, pra, pse e kam më për zemër “Ekspeditën e Kaltër”.

Dhe për ta mbyllur: Vitet e fundit u jeni kushtuar rrëfenjave të shkurtra, keni botuar tre vëllime me 170 rrëfenja dhe po përgatitni të katërtin. Në këtë zhanër keni pasur mjaft sukses, aq sa studiuesi dhe pedagogu Xhahit Bushati shkruan për ju se jeni vazhdues i denjë i Kutelit të madh. Do ta braktisni detin?

         Jo!...Deti nuk mund të braktiset. Ai ka qenë e mbetet pjesë e jetës sime. Edhe në rrëfenja kam tema për detin, edhe në përralla. Po kam dhe plane krijuese për të shkruar përsëri për detin (natyrisht po na la mosha, se sivjet, sipas ditëlindjes që ma ka thënë nëna, i kam mbushur 77. Pra, jam me dy shtata. Numër fati, apo jo?!)

                    Faleminderit, zbuluam dhe ca “të fsheta” të jetës suaj. Kam shkruar për Bardhylin si sportist, po, ja tani edhe si notar, zhytës e peshkatar me “famë”në tre kontinente.

                                   Intervistoi Sejdo Harka

Tiranë, 5 korrik 2010