Bardhyl Xhama – shkrimtari që sfidon moshën

Nga Milaim NELAJ

( Studim, botuar me shkurtime në gazetën “Telegraf”, data  8 prill 2010)

Para një viti, shkrimtari i njohur për fëmijë, Bardhyl Xhama, festoi 75-vjetorin e lindjes. Jo vetëm ai, por edhe ne të pranishmit në atë pasdite të freskët shtatori në sallën e Teatrit të Kukullave nuk e kishim menduar që do të mbushej plot e përplot dhe do të thuheshin aq fjalë të ngrohta e të sinqerta për figurën e nderuar dhe krijimtarinë e spikatur letrare të tij. Ishin aty shokët, miqtë, kolegët, të afërmit dhe njerëzit e familjes, por edhe mjaft shkrimtarë, studiues e bashkëfshatarë të tij, sepse ai, si njeri i thjeshtë, human, i dashur e buzagaz, miqtë e shokët i ka të shumtë dhe di t’i mbajë e t’i nderojë, ndaj edhe ata e duan dhe e respektojnë. Ishte vërtet një pasdite letrare e këndshme, një mjedis tepër miqësor, ku u fol vetëm për të dhe u recituan pjesë nga krijimtaria e tij më e mirë, një mjedis ku nuk mungoi edhe humori dhe, së fundi, urimi nga zemra për një jetë edhe më të gjatë e për një krijimtari edhe më të begatë, shoqëruar, si nga hera, me një gotë verë nga ajo e bregdetit të tij të shtrenjtë. Ishin vërtet momente emocionuese për të gjithë dhe e themi me plot gojën që ai e meritonte një “dhuratë” të tillë, çka do të mbetet një kujtim i paharruar, në radhë të parë për atë vetë, por edhe për ne shokët, miqtë dhe kolegët e tij. 

Shkimtarin Bardhyl Xhama nga afër e kam njohur vonë, pas viteve ’90, gjatë veprimtarive të Shoqatës së Shkrimtarëve për Fëmijë e të Rinj, ku ai është mjaft aktiv si me diskutime, ashtu edhe me aparatin e tij fotografik, pasion i tij i vjetër. Por shkrimet e tij, veçanërisht ato në gazetën “Mësuesi” apo në Revistën Pedagogjike, si dhe krijimet letrare i kam lexuar qysh heret dhe kam krijuar përshtypjen se, ashtu siç shprehen edhe miqtë e tij, ai është me të vërtetë një njeri “fin”, në kuptimin e plotë të fjalës, qoftë në mënyrën e sjelljes me korrektesë e dashamirësi dhe në komunikimin e ngrohtë me kolegët, shokët, miqtë e me të gjithë; qoftë në mënyrën e diskutimit dhe parashtrimit me kulturë e modesti të ideve e mendimeve; qoftë në mënyrën e veshjes dhe paraqitjes së jashtme, të cilat sfidojnë dukshëm moshën e thyer të tij; qoftë edhe në krijimtarinë letrare, ku vihet re stili i tij “fin”, finesa në mënyrën e të shkruarit të përrallave, rrëfenjave, tregimeve, novelave apo romaneve.

Bardhyli, para se të jetë shkrimtar, është njeriu model i armatës së krijuesve tanë, “ai është një nga njerëzit më miqësorë që kam njohur në marrëdhëniet e punës sime me bashkëpunëtorët në fushën e botimeve”, shprehet një nga botuesit e librave të tij. Fjala e Bardhylit në bashkëbisedim apo në auditorë është elekuente, e ngrohtë, e sinqertë, modeste dhe frymëzuese për të tjerët, është fjalë e mençur e një njeriu me kulturë dhe edukatë qytetare. Ai, para se të bëhej një shkrimtar i njohur dhe cilësor, ka qenë një nxënës i shkëlqyer në mësime, por edhe një pjesëmarrës aktiv i teatrit amator në shkollën e mesme, sikundër edhe një anëtar i talentuar i rrethit letrar të shkollës, sikurse edhe një sportist i dalluar, madje edhe një zhytës e notar i mirë në det e më pas një mësues e metodist i dalluar, një gazetar profesionist, “në shkrimet e të cilit, siç shprehet një ish-kolegu i tij, nuk kishte nevojë të vihej dorë”, një studiues i palodhur i shkencës pedagogjike, një drejtues i aftë e me vizion i disa sektorëve të rëndësishëm të arsimit, të botimeve të librave shkollorë dhe të studimeve pedagogjike, duke u bërë kësisoj një personalitet i shquar në këto fusha, kontributi i të cilit ka qenë shumë me vlerë. Ndaj me meritë, ai mban prej vitesh titullin e nderit “Mësues i Merituar” dhe me rastin e 70-vjetorit të lindjes është nderuar me “Çmimin e Karrierës” për krijimtari cilësore dhe ndihmesë të çmuar në krijimin dhe veprimtaritë e larmishnme të Shoqatës së Shkrimtarëve për Fëmijë e të Rinj, ku për një kohë ka qenë edhe nënkryetar i saj.                          

Bardhyl Xhama, për nga mosha dhe vitet kur ka nisur të shkruajë e të botojë, i përket brezit të dytë të shkrimtarëve të letërsisë së re për fëmijë, të cilët, me krijimtarinë e tyre të spikatur, i ngritën më lart e i konsoliduan themelet që vunë paraardhësit e tyre: Qamil Guranjaku, Teufik Gjyli, Spiro Çomora, Zihni Sako, Moisi Zaloshnja, Bedri Dedja etj., duke qenë bashkëkohës e bashkëpunëtor me autorë të njohur të këtij brezi, si: Odhise Grillo, Dionis Bubani, Xhevat Beqaraj, Skënder Hasko, Adelina Mamaqi, Bekim Harxhi, Petraq Zoto etj.                            

Krijimtaria letrare e këtij autori zë fill në vitet ’50, në moshën e shkollës së mesme, teksa shkruante e botonte krijimet e para letrare në gazetën “Pionieri”, dhe më pas bëhet një bashkëpunëtor i ngushtë i shumë prej gazetave e revistave për fëmijë që nisën të dalin në vendin tonë  Në këto krijime të para do të spikaste dukshëm pasioni për letërsinë, prirja dhe talenti letrar, çka premtonte se libri i tij i parë nuk do të vononte dhe se ai do të pëlqehej prej fëmijëve, do të mirëpritej nga kolegët dhe kritika letrare. Dhe ky eveniment i rëndësishëm për çdo krijues do të vinte në vitin 1975, me botimin e përmbledhjes “Përrallat e detit”, duke u prezantuar jo si poet, siç ndodh shpesh me krijuesit, por si prozator i mirëfilltë, gjini të cilën do ta lëvronte edhe më pas, me libra të tjerë me përralla, tregime, rrëfenja, novela dhe romane, duke na dhënë të kuptojmë se këtë gjini do të kishte për zemër, aty do të gjente më mirë veten e do të ishte më i suksesshëm gjatë viteve.          

Nisur edhe nga fakti se ka lindur dhe e ka kaluar fëmijërinë në Fterrë të Sarandës, në këtë perlë të bregdetit tonë të magjishëm, krijimet e para ai do t’ia kushtonte detit, të cilin e dashuron dhe adhuron me gjithë shpirt, dhe këtë ndjesi të këndshme do ta mishëronte me penën e tij krijuese në tre librat e njëpasnjëshëm: “Përrallat e detit” (përralla, 1975), “Zhytësit e vegjël” (novelë, 1977), “Ekspedita e kaltër” (roman fantastiko-shkencor, 1980) Të tre këto libra ngërthejnë temën e detit, një temë mjaft e dashur për fëmijët, e cila zgjon kërshërinë dhe fantazinë e tyre mbi të fshehtat, misteret, bimësinë dhe gjallesat e shumta të tij. Pa dyshim që frymëzuese dhe motivuese për rrokjen e kësaj teme mendojmë se ka qenë edhe përvoja e tij me detin si zhytës, notar e peshkatar i mirë, njohja dhe lidhja e ngushtë me të Ndaj, me të drejtë, kolegët dhe kritika e kohës e kanë quajtur Bardhyl Xhamën “shkrimtari i detit”. Në botimin e tyre vëmë re, gjithashtu, edhe diçka tjetër interesante: kalimin e shpejtë të autorit nga përralla, një zhanër i thjeshtë i prozës, në novelë e më pas në roman, çka dihet që kërkon përvojë të madhe dhe përgatitje të lartë profesionale. Por, kuptohet, Bardhyli këto i ka fituar gjatë jetës së tij intensive, njohjes së saj në mënyrë të gjithanshme si gazetar, si dhe nga veprimtaria e pareshtur krijuese në organet letrare për fëmijë, ku ka qenë një nga bashkëpunëtorët dhe miqtë e tyre më të ngushtë, duke botuar në to gjatë viteve mbi njëqind shkrime. Këto tri vëllime janë ribotuar pas viteve ’90, ndonjëri më shumë se një herë, me dëshirën dhe synimin e autorit për t’i përpunuar e pasuruar qoftë me lëndë të re, ashtu edhe me ilustrime me ngjyra dhe me “aparat pedagogjik”, një element i ri ky, që vihet re kryesisht në krijimtarinë e këtij autori, duke i bërë kësisoj ato më të plota e cilësore dhe duke u dhënë vlera të reja njohëse, shkencore, artistike, pedagogjike dhe edukative.             

Nëpër rreshtat e librit të parë, lexuesi i vogël, nga njëra përrallë tek tjetra, përthithet tërësisht nga të fshehtat e botës nënujore, njihet me jetën, llojet dhe karakteristikat e kafshëve dhe peshqëve të detit, mëson emrat e tyre të çuditshëm, si: peshku elektrik, peshku gjel, peshku balerinë, peshku akrep, kali i detit, dhelpra e detit, derri i detit, zgjeron horizontin me njohuritë e reja shkencore që merr nga bota e mistershme e detit, përjeton ndjesi të veçanta nga rrëfimi artistik i autorit, sikundër edhe edukohet me moralin e shëndoshë të fitores së të mirës ndaj së keqes, të virtyteve e cilësive pozitive ndaj veseve e anëve negative që mishërojnë personazhet e tyre. Ndërsa në librin e dytë lexuesi përjeton aventurat e guximshme që kryejnë zhytësit e vegjël, të cilët paraqiten jo vetëm si eksplorues e zbulues të të fshehtave të detit, por edhe si notarë të mirë e peshkatarë të aftë në gjuetinë me pushkë sportive në fund të detit, gjithashtu njihen me faunën dhe florën e larmishme nënujore. Por më tepër atë e intrigon përleshja e zhytësve me kafshët e rrezikshme të detit, skena këto drithëruese e plot ankth, por që përfundojnë me gëzimin e fitores, të realizuara me art e mjeshtri nga autori.              

Po aq interesante dhe intriguese janë ngjarjet, skenat dhe episodet e librit të tretë, romanit fantastiko-shkencor “Ekspedita e kaltër“, në fokus të të cilit është një grup fëmijësh që ndërmarrin me guxim e kurajë një ekspeditë eksploruese në det, me synimin për të ndërtuar maketin e një hidrocentrali. Ata zhyten në thellësi dhe lundrojnë me mjete moderne fantastike, ndeshen me vështirësitë e detit, si dhe me kafshët e tij të rrezikshme, sulmohen nga anije pirate, kryejnë prova dhe eksperimente të shumta, me durim, vullnet e këmbëngulje, derisa ia arrijnë qëllimit që i kanë vënë vetes për të ndërtuar maketin e hidrocentralit. Përveç vlerave artistike që bartin ngjarjet dhe skenat intriguese, romani të tërheq edhe për anën fantastike të tij, e cila, pa dyshim, ngjall kureshtjen e fëmijëve, si dhe për informacionin e pasur shkencor që ofron për lexuesin. Të tre këto elemente, që janë karakteristikë e romaneve fantastiko-shkencorë, spikatin dukshëm në këtë vepër dhe janë ndërthurur natyrshëm, në funksion të realizimit të idesë dhe misionit të saj.  

Me kalimin e viteve e pikërisht nga fundi i viteve ’80 vëmë re që shkrimtari Bardhyl Xhama “del nga deti”, pas një karriere të suksesshme letrare në atë mjedis, natyrisht pa e braktisur përfundimisht atë, dhe me fantazinë e tij krijuese rrugëton nëpër hapësirat e pafund tokësore, duke e shtrirë kështu tematikën e krijimtarisë së tij, me synimin për ta bërë më të larmishme, në mënyrë që të prekë edhe dëshira e interesa të tjera të fëmijëve. Kështu, më 1987 autori boton vëllimin me përralla “Zjarrfikësi i pyllit” dhe pas dy vjetësh, më 1989, boton novelën-përrallë “Tërfili me katër fletë ”. Në këtë mënyrë autori i rikthyet përsëri gjinisë së përrallës, si dhe novelës, por tashmë, sigurisht, më i pjekur artistikisht e më i disponueshëm për t’u dhuruar lexuesve të vegjël libra me vlera edhe më të arrira artistike, njohëse, shkencore dhe edukative, çka e vëmë re të materializuar më së miri në këto dy libra. Dhe konkretisht vëllimi me përralla “Zjarrfikësi i pyllit” ka fituar çmimin e dytë në konkursin kombëtar të letërsisë për fëmijë në vitin 1987, për vlerat e tij të shumanshme e për mesazhet edukative që përcjell, ndërsa novela-përrallë “Tërfili me katër fletë”, për fabulën e saj interesante, mënyrës si janë skalitur personazhet e për vlerat morale dhe edukative që bart, është pëlqyer dhe ribotuar disa herë.

Tashmë personazhet kryesore të përrallave nuk janë më ato të detit, por kafshët e pyllit dhe të mjedisit, si: ujku, elefanti, gjirafa, lepuri, pelikani etj. Përmes veprimeve e bëmave të tyre mishërohen ide morale me vlerë për edukimin e fëmijëve dhe fshikullohen vese të këqija, si: gënjeshtra, grykësia, mëndjemadhësia, mendjelehtësia etj. Ndërsa në përrallat me personazhe njerëz, si: “E mirë fuqia, e mirë dhe urtia” apo “Xhuxhum Gjudurumi dhe Qerosi” etj., lartësohen cilësi të tilla pozitive, si: dituria, zgjuarsia, përvoja, mençuria etj.

Duke u ndalur te novela-përrallë “Tërfili me katër fletë”, një zhanër origjinal dhe interesant i autorit, tërhiqemi nga rrëfimi i rrjedhshëm, dinamik  e konciz i autorit, nga ndodhi e aventura sa reale, aq edhe fantastike, ku personazhet e saj (vëllezërit Gjoka, Gjika dhe Gjeka), në rrugën e mundimshme për të gjetur lumturinë (tërfilin me katër fletë), ndeshen me vështirësi dhe rreziqe të mëdha (me kusarët, gjarprin me dy kokë, kuçedrën, vampirët  etj.), saqë dy të parët largohen nga rruga e nisur, por përfundojnë si lypës, kurse i treti, Gjeka, duke u bashkuar në misionin e tij me Cinxon e vogël, shokun e tij besnik, i kapërcen ato me durim, guxim e zgjuarsi, me ndihmën e njerëzve të mirë, bujqëve dhe muratorëve të mençur e punëtorë, me të cilët gëzon frytet e punës së tyre të vështirë, madje bëhet edhe një luftëtar trim për mbrojtjen e trojeve të atdheut nga sulmi i armiqve, sepse “fati i atdheut është fati im”, - thotë ai, - dhe e gjen lumturinë. Ajo që spikat në këtë novelë-përrallë është fakti që autori ka shfrytëzuar me mjeshtëri edhe elementet e folklorit, sidomos të përrallës, ka ditur të mbledhë si bleta nektarin e krijimtarisë popullore, si dhe të gërshetojë natyrshëm realen me fantastiken, njerëzoren me mbinjerëzoren. Me aftësi e fantazi krijuese ka bërë gjetjet e duhura dhe ka mundur të përzgjedhë detaje, dukuri e fakte të tilla interesante, që përçojnë emocione dhe kanë ndikim të ndjeshëm te lexuesit e vegjël. “Nuk mund të saktësoj nëse kjo vepër është krijimi më i mirë i tij, -  shprehet studiuesi dhe kritiku Jakup Mato në hyrje të saj, - por them se është një novelë shumë interesante, shkruar mjaft bukur nga një penë e talentuar. Ajo bart vlera të veçanta ideoartistike dhe mësime të çmuara, që burojnë natyrshëm përmes indit të rrëfimit dhe gërshetimit të dramës me lirizmin.” 

Pas viteve ’90, ndryshe nga disa autorë të letërsisë për fëmijë që pushuan së krijuari apo u morën vetëm me ribotimin e thjeshtë të ndonjë libri të tyre, Bardhyl Xhama jo vetëm që do të shquhet në fushën e ribotimit,  duke i përpunuar e pasuruar me elemente të reja botimet e paravitit ’90, si në përmbajtje, ashtu edhe në formë, madje duke i “çliruar” ato edhe nga ndonjë  ndikim i skemave kufizuese të atyre viteve, duke u dhënë frymëmarrje dhe hapësira të reja, por nuk do të reshtëte së shkruari e botuari edhe libra të rinj me përralla, tregime, novela e romane. Kështu, duke filluar nga viti 1996 e deri në ditët e sotme, ai shfaqet herë pas here para lexuesve të vegjël me libra të rinj, duke na befasuar me motivet dhe tematikën e re që trajton apo me risitë që sjell në krijimtarinë e tij. Kështu, përveç vëllimit me përralla “Lejleku me akullore” (botuar më 1998), ku trajtohen tema interesante nga bota e kafshëve dhe e shpendëve dhe ku fëmijët lexojnë me ëndje e dëshirë bëmat e maçokut me dorashka, të grerëzës e bretkosës, të breshkës që hip në lis, të papagallit llafazan, të elefantit zjarrfikës, të lejlekut me akullore etj., apo vëllimit tjetër me përralla “Djali me tre brirë” (botuar më 2002), ku përmes gjetjeve intriguese ndërthuren bukur personazhet kafshë, si: bleta, pelikani, ujku, sorkadhja, dallëndyshja, trumcaku etj., me personazhet njerëz (fëmijë apo të rritur), që të befasojnë me bëmat e tyre, autori, tashmë me një përvojë krijuese të madhe, i kthehet përsëri romanit me librin “Në kthetrat e piratit” (botuar më 1997), një vepër me një subjekt mjaft intrigues, për një dukuri të mprehtë, siç është ajo e braktisjes së shkollës nga fëmijë me probleme dhe rrëshqitja  e tyre në rrugën e krimit. Është një vepër, ku trilli krijues i autorit ndërthuret natyrshëm me realen, duke na dhënë një krijim të arrirë artistik, me tingëllim aktual.            

Fabula e romanit është e thjeshtë: një “pirat” i ditëve tona, që ka braktisur shkollën dhe shfaqet si një “kapo” me bëmat e tij të , tërheq në rrugën e krimit nxënësin mbetës e problematik, Besnikun. që gjithashtu braktis shkollën e bëhet kontigjent i krimit. Por brenda kësaj fabule ngërthehen natyrshën skena dhe episode tepër të mprehta, që e mbajnë në ankth lexuesin deri në fundin e librit. Romani të tërheq jo vetëm në këtë aspekt, por edhe për rrëfimin e rrjedhshëm, për ritmin e veprimit që vjen gjithnjë duke u ngritur, derisa arrin kulmin me arratisjen e Piratit. Ai të tërheq, gjithashtu, për gjuhën letrare të pasur me frazeologji, me fjalë të urta e të rralla të popullit, si dhe për përshkrimet e gjalla e me kolorit të natyrës, sidomos të bregdetit, ku zhvillohen ngjarjet:

“Bregu ishte i përthyer, tërë zgavra e shpella. Labirintet që formoheshin, ngushticat e strehimet natyrore sikur ishin krijuar enkas për fshehjen dhe kullotjen e gjallesave të detit. Pak më tej fillonte “qilimi” i leshterikëve, me ndonjë shkëmb të veçuar midis tyre, që dukej sikur kishte rënë nga qielli… Leshterikët e gjelbër, si një tantelë e qëndisur përfund “fustanit” të detit, formonin një kontrast ngjyrash midis kaltërsisë dhe pllakave të bardha. Natyra përreth merrte kështu pamjen e një pikture.” 

Njëkohësisht, romani shquhet për portretizimin fizik e moral të personazheve, për pasqyrimin me vërtetësi e realizëm të botës dhe psikologjisë së tyre, për dialogjet e zhdërvjellëta e, mbi të gjitha, për konceptimin origjinal të kompozicionit të veprës dhe shtjellimin e ngjarjeve. Për të gjitha këto, ai është pritur mirë nga lexuesit dhe opinioni letrar, është vlerësuar me çmim në konkursin kombëtar të letërsisë për fëmijë dhe ka qenë i suksesshëm në tregun e librit për fëmijë e të rinj. 

Por ajo që ka tërhequr më shumë vëmendjen e lexuesve dhe të kritikës është fakti se gjatë këtyre viteve shkrimtari Bardhyl Xhama ka spikatur me lëvrimin e një zhanri të shkurtër prozaik, atë të rrefenjave, ku do të thoshim se ka gjetur veten dhe, madje, ka parë edhe suksesin, pasi ato janë mirëpritur nga lexuesit, aq sa nuk kanë munguar zëra kolegësh ta quajnë “mjeshtër të rrëfenjave” apo edhe “babai i rrëfenjave”. Kjo jo vetëm për faktin se ai ka botuar disa vëllime me rrëfenja, më shumë se çdo autor tjetër, konkretisht përmbledhjet me tituj figurativë dhe impresionues: “Pse qau delfini” (1996), “Djaloshi që kapte rrufetë” (2000), “Djali me tre brirë” (përralla dhe rrëfenja, 2002), “Arratisja nga kafazi” (rrëfenja dhe përralla, 2007), “Pëllumbi me fjongo të kuqe” (rrëfenja, 2008), porse ato shquhen për origjinalitetin dhe të veçantën e tyre, për motivet dhe gjetjet e goditura, për finesën në të konceptuarit dhe të shkruarit e tyre, për moralin e shëndoshë që bartin dhe mesazhet edukuese që përcjellin. Janë copëza të shkurtra letrare, në thelbin e të cilave qëndrojnë fjalë të urta të popullit tonë ose fjalë të mençura të njerëzve të mëdhenj të botës.

Një pjesë e rrëfenjave rrezatojnë edhe një humor të lehtë e të këndshëm, që buron nga fabula e tyre humoristike, nga batutat, dialogjet dhe sjelljet e personazheve të tyre. Këto jo vetëm që u mësojnë fëmijëve përvojën shekullore, urtësinë e mençurinë e popullit tonë dhe i edukojnë me moralin e tyre të shëndoshë, por i bëjnë edhe për të qeshur. Kurse disa spikatin edhe për intonacionin dhe tingëllimin poetik që marrin gjatë leximit ekspresiv, veçanërisht në gojën e aktorëve, duke u paraqitur hera-herës si një prozë e mërëfilltë poetike. Këtë ndjesi të veçantë që përçojnë ato, e përjeton me emocion çdo fëmijë gjatë leximit të tyre.

Nga karakteri dhe natyra e tyre, përgjithësisht rrëfenjat, në dallim nga tregimi apo zhanret e tjera të prozës, janë të shkurtra dhe zbavitëse, si të tilla nuk të lodhin e as të mërzitin, pra lexohen me kënaqësi, por janë paksa “të thata”, nuk kanë ato përshkrime, tablo peizazhi dhe atë ngarkesë emocionale që kanë zhanret e tjera. Gjithsesi, te rrëfenjat e Bardhyl Xhamës vëmë re që ky boshllëk është kompensuar me fabulat interesante dhe tërheqëse që ai ka gjetur, gjithnjë në funksion të fjalës së urtë apo shprehjes popullore që ato kanë në esencë, si dhe duke i thurur bukur e rrjedhshëm, me një gjuhë letrare të pasur e me mjete shprehëse të goditura, duke i bërë kësisoj të pëlqyeshme e mbresëlënëse për lexuesit e vegjël. Pikërisht këtu qëndron edhe e veçanta e tyre.

Tematika e rrëfenjave të këtij autori është shumë e gjerë dhe e larmishme, sepse të shumta janë edhe në numër, të cilat trajtojnë probleme, mbresa e motive nga më të ndryshmet. Në morinë e tyre do të veçonim, së pari, ato që trajtojnë probleme të edukimit atdhetar, të trimërisë e guximit, të qëndresës burrërore,  të gjuhës amtare etj., si: “Humbe gjuhën, je i humbur”, “Fati i trimit”, “Barut në vend të bukës”, “Ç’bëni ju për vendin”, “Fati dhe guximi”, “Mos ki frikë nga vdekja, por nga turpi” e shumë të tjera, por midis tyre kemi veçuar atë me titull “Pushka nuk varroset”, një nga më të mirat e këtij grupi:

“Boraku ra në ballë të betejës. I përgjakur, me fytyrë nga armiku, dukej si një lis i rrëzar nga rrufeja. Pushkën nuk e kishte lëshuar nga dora. Qytën ia pat zbukuruar me kapsolla gëzhojash, ku shquhej shqiponja dykrerëshe. Me të kishte dalë faqebardhë në sa e sa beteja. E sollën në fshat ta varrosnin. Komandanti i çetës foli për trimërinë e tij dhe u betua për hakmarrje.

- Ta varrosim me gjithë pushkë,- tha dikush nga turma, - Nuk e ka ndarë kurrë nga vetja. Le të rrinë përjetë pranë e pranë.                          \

- Pushka nuk varroset, - ndërhyri një luftëtar i moshuar. Armikun e kemi ende nëpër këmbë.

Jetnori, i biri pesëmbëdhjetëvjeçar, iu shkëput së ëmës dhe doli në ballë të turmës.             

- Pusha më përket mua, - foli si burrë i  pjekur e i rrahur nga jeta. Bardha, e shoqja, deri në ato çaste disi e përhumbur, e hidhëruar deri në palcë nga dhimbja, e puthi të birin në ballë e tha: Jetnori është ende i vogël. Do t’i duhen edhe dy-tre vjet që të marrë armën. Pushka e Borakut është edhe pushka ime. Unë do ta zë vendin e tij në çetë.”

Më tej dallojmë rrëfenja që ngërthejnë probleme të edukimit moral e qytetar të fëmijëve, që dënojnë vese e zakone të këqija, si: mashtrimin, vjedhjen, mëndjemadhësinë, të qenit frikacak etj., dhe vlerësojnë virtyte e cilësi të larta, si: mikpritja, falja e gjakut, dashuria prindërore, miqësia e sinqertë, durimi, sinqeriteti i fëmijëve etj. Të tilla janë: “Mjaltë nga mjalti”, “Tri frikët”, “Degët bëjnë faj, trungjet qajnë”, “Durimi - nëna e së mirës”, “E shara - arma e të dobtit”, “Kush flet shumë, nuk ka kohë të mendojë”, “E vërteta ekziston, gënjeshtra shpiket”, “Ndershmëria shpërblehet”, “Mendjeshkurtri”, Lavdërimi i vetes, fillimi i turpit” etj. Por mendojmë se më tepër mbresëlënëse në këtë cikël rrëfenjash është ajo me titull “Lotët e fëmijës”:

Agroni nxitoi edhe më shumë hapat dhe u gjend te rajoni i policisë. I dorëzoi oficerit të rojës portofolin dhe i tregoi ku e kishte gjetur. Dhe pikërisht këtu ndodhi e papritura. Oficeri hapi portofolin, pa ç’kishte në të dhe, në vend që ta falënderonte, e thirri në zyrë.                               

- Po paratë, djalosh, ç’i bëre? – e pyeti me një ton të ashpër…

Agroni u hutua, u skuq dhe, duke iu marrë goja, iu përgjigj: 

- Në portofol nuk kishte para, zotëri! 

- Paratë, djalosh, ndryshe do të flesh sonte në birucë, - bërtiti polici.

Agronit iu mbushën sytë me lot.

- Për kokë të mamit e të babit në kishte para! - tha me sinqeritet. U betua e u stërbetua, po fjalët e tij binin në vsh të shurdhët. 

           … Në këtë çast hyri në zyrë shefi i madh, një goxha burrë i thinjur e babaxhan. Kur pa Agronin të mbytur në lot dhe mësoi të vërtetën e ngjarjes, iu kthye oficerit të rojës:

         - Po si nuk u gdhende, ore! Nuk të mjaftuan lotët e këtij fëmije? Qan kështu një vjedhës portofolesh?!…

             Nuk mungojnë në përmbledhjet me rrëfenja edhe ato që përçojnë vlerën e diturisë, të librit, mësimit, përvojës jetësore etj., si: “Sytë e mendjes”, “Atë që dimë, një pikë ujë”, “Provë e vështirë”, “Qorr me sy çelë”, “Kam frikë nga ai që ka lexuar vetëm një libër”, “Kush mban shënime, lexon dy herë”, “Jo bosh nga mendja” etj., apo rrëfenja që bartin vlerën e punës së ndershme dhe respektin ndaj saj, si: “Vreshtari”, “Dembeli dhe hija”, “Sekreti i pemëtarit”, “Mendja dhe duart të nxjerrin faqebardhë”  etj. Për ilustrim po sjellim një pasazh nga njëra prej tyre e pikërisht nga ajo me titull “Merri ca orë borxh natës, o bir, e puno!”:

“Mjeshtër Saraçi ngriti një punishte poçerie në oborrin e shtëpisë. Ishte zanatçi i vjetër e me përvojë të gjatë. Puna po i ecte mbarë dhe, për të rritur më tepër fitimin, mori si ndihmës një nga djemtë. Prodhimet e poçerisë së tij filluan të tregtohen anembanë vendit. Erdhi një ditë që një firmë e huaj porositi një sasi të madhe vazosh. Pagesa ishte goxha e mirë. Por shansi nuk u eci  Mjeshtrin e kapi një ngërç i fortë në kyçin e dorës së djathtë dhe humbi aftësinë për punë. Tani barra e punës binte më tepër mbi djalin. Por… djali si djali, shpesh e ndërpriste punën në mes e dilte me shokët.Një ditë i ati nuk duroi dot dhe i tha: 

- Shtroju punës, more bir, se po vjen dita të dorëzojmë mallin! 

- Ta shtyjmë afatin, baba! Nuk na mjafton koha për të bërë aq vazo sa na kërkohen. A nuk po punoj tërë ditën e ditës? 

- Po nata? Merri borxh disa orë natës, o bir, e puno! Kape kohën! Tani je i ri e i fuqishëm dhe mund të punosh edhe më shumë.”     

Po ashtu, një pjesë e tyre trajtojnë tema aktuale të ditëve tona, si emigrimin jashtë vendit (“Durimi, nëna e së mirës”), jetën e përditshme të fëmijëve në shkollë, shëtitje, lojëra, dashuria dhe kujdesi i tyre për kafshët, zogjtë e shpendët. Të tilla janë rrëfenjat: ”Pse qau delfini”, “Valbona me mustaqe”, “Kush edukon fëmijë”, “Djali i mirë”, “Mos kërko shokë pa të meta” etj. Por do të ndaleshim paksa te rrëfenja me titull “Pëllumbi me fjongo të kuqe”, sepse na duket më interesante dhe emocionuese:

“…Në anë të pishinës rrinte pa lëvizur, i ngrirë kallkan, një pëllumb. Sqepi dhe këmbët i qenë ngurosur në akull. Dukej fatkeq. Vetëm nga lëvizja e lehtë e krahëve, më shumë si një përpëlitje, kuptohej që nuk kishte ngordhur. Vajzave u erdhi shumë keq për pëllumbin e ngrirë dhe iu mbushën sytë me lot. Duhej shpëtuar patjetër nga kthetrat e akullit. Dea u var poshtë shkallëve të pishinës, ndërsa Jona dhe gjysh Bardhi e mbanin fort prej krahu. Rreziku qe me të vërtetë i madh. Një pakujdesi dhe mund të përfundonin në ujë. Me shkathtësi e guxim, vajza arriti që me majën e këpucës ta thyente akullin. Rrëmbeu pastaj pëllumbin me dorën e saj të vogël, e shqiti me kujdes nga akulli dhe u ngjit lart. “Fituam, fituam! - britën njëzëri vajzat…”               

Siç shihet, ato janë të shumta e të larmishme, burojnë qetë e këndshëm njëra pas tjetrës, shtohen e rriten artistikisht nga njëri libër tek tejtri, të gjitha shquhen për vlera artistike, morale dhe edukative, janë tërheqëse dhe lexohen me kënaqësi jo vetëm nga të vegjlit, por edhe nga të rriturit, sepse, përveç efekteve emocionante dhe zbavitjes që të krijojnë, ke çfarë mëson prej tyre, pra kanë edhe vlera didaktike. Në këtë mënyrë, ashtu siç shprehet edhe redaktori i njërit prej këtyre librave, shkrimtari i njohur, Skënder Hasko, “mund të themi se Bardhyl Xhama është në një vazhdimësi krijuese në gjininë e bukur dhe të shkurtër të rrëfenjave, çdo libër është si vazhdim i të mëparshmit, duke i qëmtuar temat kryesisht nga gurra e pashtershme popullore”.  

Shkrimtari Bardhyl Xhama ka shkruar e botuar gjithsej 13 libra për fëmijë. Parë në një këndvështrim thjesht sasior, duke pasur parasysh periudhën e gjatë krijuese të tij, por edhe faktin që librat e tij janë mirëpritur, lexuesit mbase do të dëshironin të kishte edhe më shumë. Por, duke vërejtur se ata janë botuar në intervale kohore relativisht të gjata, që shkojnë nga dy deri në 5 dhe 7 vjet, kuptojmë merakun dhe dëshirën e tij për të mos nxjerrë krijime të papërpunuara si duhet në laboratorin e tij krijues, për “t’i qëndisur” bukur, siç këshillonte shkrimtari i paharruar për fëmijë, Bekim Harxhi, për të qenë cilësore e përfaqësuese të denja të krijimtarisë së tij dhe për të tërhequr sakaq edhe shijet e lexuesve. Dhe këtij synimi mendojmë se Bardhyli ia ka arritur. Për këtë flet edhe fakti që nga 13 librat e botuar deri tani, më shumë se gjysma kanë fituar çmime të ndryshme në konkurset kombëtare të letërsisë për fëmijë e të rinj, ndërsa një pjesë e mirë janë ribotuar më shumë se një herë. Dhe nuk janë ribotime të thjeshta, por të ripunuara, të ilustruara bukur nga piktori i njohur Llazar Taçi dhe çka është më e rëndësishmja e që, pa dyshim, përbën risi në letërsinë tonë për fëmijë, ato shoqërohen nga një aparat i shkoqitur pedagogjik, i hartuar nga vetë autori, si njohës i mirë i kësaj fushe, për t’u ardhur në ndihmë mësuesve dhe nxënësve të shkollave 9-vjeçare; gjithashtu, shumica e tyre janë përfshirë në listën e leximeve jashtë klase të nxënësve në shkolla. Të gjitha këto u kanë dhënë atyre vlera të shumanshme, i kanë bërë më tërheqëse, më të lexueshme dhe të kuptueshme për fëmijët.     

Krijimet e shkrimtarit Bardhyl Xhama pëlqehen nga fëmijët dhe kanë qenë kurdoherë të mirëpritura, qoftë për fabulat e goditura që ngërthejnë ato, qoftë për subjektet interesante që shtjellojnë, qoftë për rrjedhshmërinë e rrëfimit, përmes një gjuhe të pastër letrare, bazuar në standardet e saj, qoftë për figuracionin letrar të përshtatshëm për moshën e tyre. qoftë për kopertinat dhe ilustrimet tërheqëse, të cilat, të marra së bashku, krijojnë një performancë të këndshme dhe u japin atyre vlera të veçanta artistike, estetike, morale dhe edukative. Për të gjitha këto, ashtu siç është shprehur edhe shkrimtari ynë i madh, Dritëro Agolli, “Bardhyl Xhama ka dhënë një kontribut të shquar në lëmin e letërsisë për fëmijë, që nga libri i parë “Përrallat e detit” e deri te libri i fundit, dhe me librat e tij ka luajtur një rol të rëndësishëm në ndezjen e fantazisë së fëmijëve”.               

Megjithëse i ka kaluar të 75-at, shkrimtari Bardhyl Xhama, me gjallërinë, optimizmin për jetën dhe shpirtin krijues, e sfidon çdo ditë moshën, është gjithnjë në aktivitet dhe vazhdon të shkruajë e të botojë herë pas here libra të rinj për lexuesit e vegjël. Krijimtaria e tij tashmë është bërë e njohur jo vetëm brenda vendit, por edhe në trevat dhe hapësirat shqiptare jashtë kufijve të vendit. Ajo pasurohet e rritet vazhdimisht dhe zë vendin e merituar në fondin e letërsisë sonë për fëmijë e të rinj. Njerëz të mirë dhe shkrimtarë cilësorë si Bardhyl Xhama i bëjnë nder kësaj letërsie.